آشنایی با هوش مصنوعی، مزایا، معایب و آینده آن

استفاده از هوش مصنوعی در دنیای امروز تا حدی گسترش یافته است که به جرأت می توان گفت زندگی بشر بدون آن با دشواری های بسیار زیادی همراه است.

هوش مصنوعی، فناوری تقریباً قدیمی است که به تدریج تکامل یافته و ابزارها و کاربردهای جدید آن با هیاهو و جنجال رسانه ای بسیار و البته پیچیدگی ها و ابهامات فراوان همراه است که حتی متخصصان هوش مصنوعی هم به سختی می توانند خود را با تحولات لحظه ای و پردامنه این فناوری همراه کنند.

با ما همراه شوید تا نگاهی به پشت پرده این فناوری مرموز، پیچیده و قدرتمند بیندازیم.

معرفی و تاریخچه

به طور کلی، هوش مصنوعی به فناوری طراحی و ساخت ابزارهای سخت افزاری و نرم افزاری هوشمند گفته می شود که می تواند رفتارها یا فعالیت های ذهن انسان را با الگوبرداری یا شبیه سازی آن داشته باشد.

اصطلاح «هوش مصنوعی» ( Artificial Intelligence ) یا به اختصار AI برای توصیف سیستمی بکار می ‌رود که می تواند تمامی فعالیت های ادراکی و شناختی وابسته به ذهن انسان از جمله یادگیری، حل مساله، تصمیم گیری و ... را به خوبی یا حتی بهتر از انسان ها انجام دهد. 

آلن تورینگ ( Alan Turing )، ریاضیدان و دانشمند کامپیوتر انگلیسی تلاش کرد امکان دستیابی به هوش مصنوعی را با علم ریاضی بررسی کند و در سال ۱۹۵۰ مقاله بسیار معروفی که با پرسش جنجالی «آیا ماشین ها می توانند فکر کنند؟» شروع می شد، منتشر کرد که در آن چگونگی ساخت ماشین های هوشمند و آزمایش سطح هوشمندی آنها را شرح داد که آغازگر آزمون بسیار معروف «تست تورینگ» شد. اما فقدان حافظه لازم در کامپیوترها و هزینه های سرسام آور کامپیوترها در آن زمان، تورینگ را از تست نظریه‌ خود بازداشت.

اصطلاح «هوش مصنوعی» توسط جان مک کارتی که پدر هوش مصنوعی شناخته می شود، در سال ۱۹۵۶ ابداع شد. با طراحی و توسعه نرم افزار Logic Theorist که اولین برنامه هوش مصنوعی بود و مهارت های حل مساله انسان را تقلید می کرد، امکان ایده یا نظریه هوش ماشینی تورینگ اثبات شد. این نرم افزار در سال 1956 طی کنفرانس تاریخی DSRPAI به میزبانی جان مک کارتی ( John McCarthy )  و ماروین مینسکی ( Marvin Minsky ) در سال ۱۹۵۶ با هدف دستیابی به هوش مصنوعی ارائه شد؛ کنفرانسی که پژوهشگران برتر در حوزه های مختلف را برای بحث آزاد در مورد هوش مصنوعی گرد هم آورد. البته در این کنفرانس در مورد روش های استاندارد برای انجام پژوهش های هوش مصنوعی به هیچ توافقی رسیده نشد، اما تا اندازه ای اهمیت داشت که مبنای ۲۰ سال پژوهش در حوزه هوش مصنوعی شد.

سال های ۱۹۵۷ تا ۱۹۷۴ دوران شکوفایی هوش مصنوعی بود، کامپیوترها سریع تر، ارزان تر و فراگیرتر شدند، توانستند اطلاعات بیشتری را ذخیره کنند، الگوریتم های یادگیری ماشین و پردازش زبان طبیعی نیز بهبود یافتند و چهارچوب هوش مصنوعی به عنوان یک فناوری نوظهور و پیشرفته شکل گرفت و انسان به درک اینکه کدام الگوریتم را برای حل کدام مشکل بکار ببرد، رسید.

نرم‌افزار ELIZA که در سال ۱۹۶۶ توسط جوزف وایزن بام طراحی شد، اولین چت باتی بود که توانست آزمون تورینگ را با موفقیت پشت سر بگذارد و دانشمندان را به اهداف «حل مساله» و «تفسیر زبان گفتاری» نزدیک تر کرد.

تا دهه 1980 سرعت گسترش هوش مصنوعی و پروژه های آن کاهش چشمگیری پیدا کرد. بزرگ ترین موانع بر سر راه تحقق اهداف هوش مصنوعی، فقدان قدرت رایانشی کافی، فقدان ظرفیت ذخیره سازی حجم عظیم اطلاعات و بودجه های محدود برای انجام پروژه ها بود. 

در دهه ۱۹۸۰، بهبود چشمگیر در الگوریتم ها و تخصیص بودجه‌ به پژوهش ها به توسعه هوش مصنوعی سرعت بخشیدند و تکنیک های «یادگیری عمیق» ( Deep Learning ) و سیستم های خبره ( Expert Systems ) گسترش یافتند. ابرکامپیوتر شطرنج باز دیپ‌ بلو ( Deep Blue ) در سال 1997 گری کاسپاروف، استاد بزرگ و قهرمان شطرنج جهان را شکست داد که نخستین گام بزرگ به سوی توسعه برنامه هوش مصنوعی با قابلیت تصمیم گیری بود.

بسیاری از اهداف مهم هوش مصنوعی در طول دهه های ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰ و پس از این دهه ها محقق شدند، دستاوردهای شگرف هوش مصنوعی یکی پس از دیگری پدیدار شدند و با سرعتی باورنکردنی در تمامی ابعاد و شئون زندگی بشر رسوخ کرد.

 انواع هوش مصنوعی

هوش مصنوعی به روش های مختلفی دسته بندی می شود. هوش مصنوعی در یک طبقه بندی به هوش مصنوعی ضعیف و هوش مصنوعی قوی تقسیم می شود. هوش مصنوعی ضعیف با برخورداری از الگوریتم های تخصصی تنها به سوالات مشخص و محدود به حیطه همان مساله برنامه ریزی و طراحی شده پاسخ می دهد که بسیار پراستفاده و البته با کارایی محدود است. هوش مصنوعی قوی علاوه بر داشتن هوش فراانسانی و قابلیت استنتاج، استدلال، تفکر منطقی، یادگیری و بهبود، توانایی هایی فراتر از انسان ها نیز دارد و البته تا دستیابی به هوش مصنوعی قوی فاصله زیادی داریم. در واقع، هوش مصنوعی که ما می شناسیم صرفاً از نوع هوش مصنوعی ضعیف است و روش هایی که تاکنون برای توسعه هوش مصنوعی ضعیف به کار رفته اند، کاربردی در توسعه هوش مصنوعی قوی نخواهند داشت.

در طبقه بندی دیگر، هوش مصنوعی به انواع زیر تقسیم می شود :

۱) ماشین‌های واکنشی ( Reactive Machines ) : این نوع ماشین ها ساده ترین نوع هوش مصنوعی هستند و تنها می توانند به موقعیت های فعلی بدون استفاده از تجربیات گذشته پاسخ دهند، مانند موتور جستجوی گوگل.

۲) ماشین‌های حافظه محدود ( Limited Memory ) : این نوع ماشین ها می توانند از برخی داده های گذشته برای بهبود تصمیم گیری استفاده کنند، مانند سیستم احراز هویت در وب سایت‌ها.

۳) نظریه ذهن ( Theory of Mind ) : نوعی از هوش مصنوعی است که می تواند با درک احساسات، عواطف و اعتقادات انسان ها تصمیم گیری کند.

۴) هوش مصنوعی خودآگاه ( Self-aware ) : نوعی هوش مصنوعی است که به خودآگاهی رسیده و شبیه به انسان ها از احساسات و تفکر برخوردار است.

در حال حاضر، هوش مصنوعی در تمام ابعاد و جنبه های زندگی جامعه بشری تاثیرات مثبت و منفی داشته است و البته انسان از ابتدا با ابداع آن، تصور می کرد صرفاً زندگی بشر از تاثیرات مثبت آن بهره می برد، درحالیکه تاثیرات منفی آن نیز مشخص شده است.

کاربردهای هوش مصنوعی صرفاً به ساخت ربات ها محدود نمی شود. در واقع، هوش مصنوعی شامل طراحی و ساخت ابزارهای سخت افزاری و نرم افزاری هوشمند می شود که در حوزه های مختلف صنعت زندگی بشر کاربرد دارد و بدیهی است از ابتدای پیدایش، مزایا و کاربردهای بیشماری داشته است که در ادامه، به برخی از مهم ترین و تاثیرگذارترین آنها اشاره می کنیم :

- تشخیص اجسام (Object Recognition)

یادگیری عمیق بیشترین و سریع ترین تاثیر را در بینایی ماشین ( Computer Vision )، به ویژه در تشخیص اجسام مختلف در تصاویر داشته است.

- تشخیص چهره (Face Recognition)

شبکه‌های عصبی عمیق با ساختار منعطف و به شدت کاربردی به کمک مدل های یادگیری ماشین برای بینایی ماشین، چهره انسان را تشخیص می دهند.

- تشخیص گفتار (Speech Recognition)

در حوزه بینایی ماشین، ویژگی ها و جزئیات به صورت مکانی سازماندهی می شوند، درحالیکه در فرآیند تشخیص گفتار به کمک یادگیری ماشین، ویژگی ها و جزئیات به صورت زمانی دسته بندی و سازماندهی می شوند.  

- شبکه ها یا مدل های مولد

اخیراً شبکه ها یا مدل های مولد و مدل های زبانی مبتنی بر این مدل ها پیشرفت فزاینده ای داشته اند، در این مدل ها انسان ها تقریباً نقشی ندارند و تقریباً تمامی فرآیند یادگیری و آموزش بر عهده هوش مصنوعی است. از مدل های مولد در تولید انواع محتوا، کد، مقاله و .. استفاده می شود.

برای مثال، چت بات ChatGPT که این روزها محبوبیت فراوانی پیدا کرده است، از مدل زبانی مبتنی بر مدل مولد استفاده می کند و تقریباً به تمام درخواست های کاربران در عرض چند ثانیه پاسخ می دهد؛ به گونه ای که نمی توان تشخیص داد پاسخ متعلق به انسان است یا هوش مصنوعی. 

با پیشرفت فزاینده و شگفت انگیز هوش مصنوعی در سال های اخیر، معایب و تهدیدات آن نیز تبدیل به دغدغه های اصلی بشر برای بقا و حیات انسان شده و اضطراب از توسعه بی رویه و کنترل نشده هوش مصنوعی میان انسان ها در حال افزایش است که به برخی از مهم ترین و تاثیرگذارترین آنها اشاره می کنیم :

- از بین رفتن برخی مشاغل

از سال ۲۰۰۰ تاکنون، هوش مصنوعی و سیستم های اتوماسیون ۱٫۷ میلیون شغل در حوزه تولید را از بین برده اند. بر اساس «گزارش ۲۰۲۰ آینده مشاغل»‌ مجمع جهانی اقتصاد، انتظار می رود تا سال ۲۰۲۵، هوش مصنوعی جای ۸۵ میلیون شغل در سراسر جهان را بگیرد؛ مشاغلی از جمله تجزیه و تحلیل داده ها، بازاریابی از راه دور ( تله مارکتینگ )، کدنویسی، حمل و نقل و خرده فروشی در خطر جایگزینی کامل با هوش مصنوعی هستند.

- دستکاری از طریق الگوریتم ها

هوش مصنوعی می تواند با تولید محتوای گمراه کننده و جعلی به افراد و جامعه آسیب برساند.

- نقض حریم خصوصی افراد

هوش مصنوعی با اعمال نظارت های گوناگون مانند فناوری های تشخیص چهره، ردیابی مکان، داده کاوی و ... می تواند حریم خصوصی، امنیت و آزادی های مدنی افراد را تهدید کند.

- گسترش نابرابری اجتماعی‌-اقتصادی 

هوش مصنوعی می‌تواند با داده های اشتباه منجر به نتایج ناعادلانه یا تبعیض آمیز برای گروه های خاصی از مردم از نظر نژادی، جنسیت، سن و غیره شود یا بین افرادی که به مزایای آن دسترسی دارند و افرادی که از آن بی بهره هستند، شکاف دیجیتالی یا نابرابری اجتماعی‌-اقتصادی ایجاد کند. 

- گسترش جنگ افزارهای خودمختار

هوش مصنوعی می تواند با توسعه سلاح های مرگ بار و خودمختار که بدون دخالت انسان بکار برده می شوند، انگیزه و روحیه جنگ افروزی را افزایش دهد.

آینده هوش مصنوعی

فناوری هوش مصنوعی، مهم ترین فناوری آینده محسوب می شود که با تکامل، بهبودهای چشمگیر و استفاده فراگیر همراه خواهد بود. هوش مصنوعی بیشتر با هوش انسانی ادغام و خودمختارتر، خلاق تر و کاراتر خواهد شد، توانایی های انسان را بیشتر افزایش خواهد داد و با با محیط های پیچیده سازگارتر خواهد شد.

هدف نهایی تمام افرادی که در حوزه هوش مصنوعی کار می‌کنند، رسیدن به هوش مصنوعی قوی یا همان ماشینی است که بتواند در تمامی فعالیت ها از قابلیت های فکری انسان پیشی بگیرد. موفقیت هوش مصنوعی و رسیدن به این هدف غایی، به شدت به مدل ها، الگوها یا شبکه هایی بستگی دارد که ما برای آموزش و یادگیری آنها انتخاب می کنیم. درصورتیکه انسان ها این شبکه ها را بدون رعایت استانداردها و اصول اولیه بسازند یا از داده های اشتباه و گمراه کننده برای آموزش هوش مصنوعی استفاده کنند، مشکلات ناشی از آن غیر قابل پیش بینی خواهد بود که می تواند با تاثیرات مخرب نیز همراه باشند.

به هر حال، پیشرفت بشر و دستاوردهای آن کاملاً طبیعی است و البته احساس دغدغه، نگرانی و اضطراب نیز کاملاً معقول است. در ارتباط با فناوری پیشرفته هوش مصنوعی که در حال تکامل است و عوامل کاربردی ناشناخته بسیار زیادی دارد، انسان باید با موج گسترش هوش مصنوعی همگام شود، بر آنچه می تواند کنترل کند، تمرکز کند و صرفاً به دنبال استفاده و بهره برداری مفید از آن باشد، نه کاربردهای مخرب، ویرانگر، غیر قابل پیش بینی و عاری از تاثیر سازنده و مثبت.